Czary nie czary, czyli słów kilka o alchemikach

2 lutego 1566 roku, w miejscowości Łukowica, niedaleko Nowego Sącza, przyszedł na świat w rodzinie Jakuba Sędzimira, polskiego szlachcica, herbu Ostoja, syn, któremu dano na imię Michał. Późniejszy uczeń Akademii Krakowskiej, którą dziś znamy jako Uniwersytet Jagielloński, stał się Michał, zwany Sędziwojem, sławnym w całej Europie uczonym. Dokonywał wielu doświadczeń, w których przemieniał różne substancje, czyli zajmował się, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, chemią. Wówczas takich ludzi nazywano alchemikami, a celem ich działania było odkrycie sposobu na stworzenie kamienia filozoficznego, cudownej substancji, dzięki której wszelkie metale można by zamienić w złoto, a ludziom dać lekarstwo na wszelkie choroby i cudowny środek dający wieczną młodość. Dziś wiemy, że przemiany takie wymagają olbrzymich ilości energii, temperatury takiej, jaka jest na przykład na Słońcu (w jego wnętrzu, są to miliony stopni Celsjusza!!!), a jedno cudowne lekarstwo na wszystkie dolegliwości nie istnieje. Jednak bez alchemików w dawnych czasach, nie byłoby dzisiejszych nauk: chemii, fizyki, medycyny...

Przez wieki, europejscy władcy, książęta i królowie, starali się przyciągnąć na swoje dwory alchemików, aby dla nich pracowali, i to im właśnie ofiarowali kamień filozoficzny, kiedy go odkryją. Tak też działo się w Polsce. Sędziwój podróżował po całej Europie, ale pracował też w Krakowie, dla króla Zygmunta III Wazy.

I oto, pewnego późnego wieczoru, w pracowni Sędziwoja na Wawelu, spotkali się król, jego siostra, Anna, oraz marszałek wielki koronny, Mikołaj Wolski...

- Posiadacie zatem tajemnicę kamienia filozoficznego, zwanego eliksirem wielkim, albo tinkturą czerwoną? – zapytał król, a w głosie jego brzmiało niedowierzanie.

Sędziwój skrzyżował ręce na piersi.

- Spreparowanie jednej drobnej tinktury czerwonej wymaga niezliczonej ilości prób. – odparł.

- Czyż żałowaliśmy wam pieniędzy? Ile już talarów pochłonęły twoje eksperymenty!

Sędziwój sięgnął do sakiewki i wysypał jej zawartość na dłoń:

- Ostatnie – rzekł wyciągając rękę, na której lśniły dwie srebrne monety.

- Nie potrzeba mi talarów – odparł Sędziwój. – Raczcie przyjrzeć się miłościwy Panie tym monetom. Z czego są zrobione?

- Ze srebra.

- A teraz racz miłościwa księżniczko – tu zwrócił się do królewny – wskazać, na której monecie mam dokonać transmutacji.

Księżniczka Anna drżącym paluszkiem dotknęła jednej z dwu srebrnych monet, spoczywających na dłoni alchemika.

Sędziwój wziął wskazaną monetę w dwa palce, a drugą do sakiewki schował.

- Raczcie, miłościwi państwo, zbliżyć się tutaj – to powiedziawszy ruszył w stronę ogniska. Za nim król, królewna i marszałek. W pewnym momencie alchemik zatrzymał ich gestem ręki, którą nakreślił krąg, po czym podjął z namaszczeniem:

- Jedna uncja tinktury czerwonej wystarczy, ażeby pięć tysięcy uncji ołowiu zmienić w złoto. W tym oto roztworze – to mówiąc wydobył z kieszeni małą buteleczkę – znajduje się drobina tinktury czerwonej, niewidocznej dla oka ludzkiego.

Potrząsnął buteleczką i dalej prawił:

- Tinktura czerwona, zwana eliksirem wielkim, stanowi też niezawodny lek – aurum potabile – który leczy choroby, ożywia siły i młodość przywraca.

Otworzył buteleczkę, parę kropel cennego płynu na monetę strząsnął, po czym buteleczkę na gzyms odstawił. Przez chwilę pieniądz w ręku ważył, chuchnął na niego, uniósł rękę, i wielkim głosem zawoławszy:

- Solve mihi hunc syllogismum – srebrną monetę w ogień cisnął.

Buchnęły płomienie, jakby kto prochu strzelniczego podsypał, po czym nastała chwila ciszy, w której słychać było tylko sapanie marszałka i syk ognistych języków obejmujących monetę, z której obecni nie spuszczali wzroku. A Sędziwój, blady z przejęcia, sięgnął po  szczypce, chwycił nimi monetę i podjął cichym głosem:

- Zrodzone w ogniu, który ma moc rozkładania wszelkiej materii na czynniki pierwsze, moc oczyszczającą, moc tajemną, zaklęciem wiedzy hermetycznej poczęte – oto jest.

Podał królowi w szczypcach – lśniący złocistym blaskiem – pieniądz.

- Złoto – szepnął król.

- Złoto – powtórzyła księżniczka.

- Złoto – rzekł marszałek. A Sędziwój złoty pieniądz podniósł do stołu i rzucił, aż szlachetny metal spadając, brzęknął.

Trzy głowy pochyliły się nad nim z ciekawością i niedowierzaniem.

Podczas gdy zebrani, w skupieniu oglądali monetę, przeobrażoną wiedzą hermetyczną, z czeluści starego komina wysunęła się szponiasta ręka, usiłując gzymsu dosięgnąć. Przez chwilę cienkie palce trzepotały w powietrzu, wreszcie dotknęły buteleczki z cudownym eliksirem.

Ciszę przerwał głos króla:

- I waga dobra, i blask złota, i dźwięk niezawodny.

Na to marszałek Wolski wyprostował się i zaczął uroczystym głosem:

- Miłościwy Panie, byliśmy dziś świadkami…

Dalsze jego słowa zagłuszył straszliwy huk z paleniska, na którym przed chwilą tliły się węgielki, buchnął snop ognia, rozległ się brzęk tłuczonych szyb i kłęby gryzącego, ciemnego dymu wypełniły komnatę.

Przez moment zebrani stali osłupiali i przerażeni, gdy z jakiegoś kąta zaczęły się wydobywać niesamowite jęki. 

Jeśli zainteresowało Was to, co się dalej wydarzyło tego wieczoru na Wawelu, przeczytajcie książkę Jadwigi Żylińskiej pt. "Tajemnica Sędziwoja", wydaną w 1962 roku, przez Biuro Wydawnicze RUCH, z której pochodzi powyższy fragment.

Tak natomiast wyobraził sobie to wydarzenie, czyli przemienienie srebra w złoto przed królem Zygmuntem, nasz wielki malarz, Jan Matejko. Namalował on w 1867 roku obraz, który na co dzień można oglądać w Muzeum Sztuki w Łodzi.

Michał Sędziwój zmarł 12 sierpnia 1636 roku w Krawarzach, a pochowany został w kościele Świętego Ducha w Opawie (obie miejscowości znajdują się obecnie w Czechach).